Żubr w Polsce – Białowieski Park Narodowy, Lasy Państwowe i inne miejsca występowania żubra w Polsce i na świecie

Żubr, jeden z najstarszych gatunków zwierząt, niewiele różni się dziś wyglądem od swoich przodków, żyjących ok. 120 tys. lat temu w prehistorycznej puszczy. Populacja tych kiedyś licznie występujących zwierząt z biegiem lat uległa drastycznemu zmniejszeniu. Liczebność ograniczała się coraz bardziej, i natrafienie na stado wolnożyjących żubrów było coraz trudniejsze. Przeczytaj o tym, jak udało się sprawić, że żubr w Polsce został uratowany i jaką rolę odegrał w tej historii Białowieski Park Narodowy.

Żubr w Polsce wymaga znacznej przestrzeni do życia. Niewielkie stado żubrów potrzebuje tysiące hektarów powierzchni, aby móc swobodnie bytować i się rozmnażać. Ale wbrew pozorom sama puszcza im nie wystarczy. Potrzebne są również tereny niezalesione, które będą w stanie wyprodukować 10 ton paszy zielonej dla jednego osobnika. Czy jesteśmy w stanie w Polsce zapewnić im aż tyle miejsca?

Żubr w Polsce – jak wygląda to rzadkie zwierzę?

Żubry, należące do rzędu parzystokopytnych, są obecnie największymi lądowymi ssakami Europy. Byk może ważyć do 900 kg, samica – nawet 600 kg. Charakterystyczna dla wyglądu samców jest dysproporcja między przednią, większą częścią ciała, a tylną mniejszą. Zwierzęta te pokryte są nierównomiernie brunatną sierścią, która zimą jest ciemniejsza. Przód zwierzęcia, dół głowy i szyję porasta sierść długa – resztę ciała zaś ościste włosy. Na głowie, osadzonej na krótkiej szyi znajdują się krótkie, skierowane do góry rogi, zaginające się do środka. Występują one zarówno u samców, jak i u samic.

Jeśli zapytacie miłośników żubrów, z pewnością wspomną Wam o tym, że kiedyś występowało kilka podgatunków tego zwierzęcia, jak np. żubr kaukaski czy żubr karpacki. Żyjący obecnie żubr w Polsce jest odtworzonym dzięki osobnikom żyjącym w niewoli żubrem nizinnym.

Żubr w Polsce i na świecie – historia zanikania gatunku

Na początku naszej ery wszystkie puszcze Europy pełne były żubrów. Ich ilość jednak wraz z rozwojem umiejętności polowania u człowieka, oraz ze wzrostem osadnictwa, zaczęła się zmniejszać. W V wieku brakowało ich już na Wyspach Brytyjskich, w Hiszpanii, Francji, Szwecji i we Włoszech. Żubr w Polsce na tym tle miał się całkiem dobrze. Aż do przełomu wieków XI i XII, kiedy populacja żubra w naszym kraju zaczęła się zmniejszać, a jego występowanie ograniczyło się już do fragmentów pierwotnych puszcz (Niepołomickiej, Sandomierskiej, Rawskiej, Mazowieckiej, Lasów Wielkopolskich, Prus i wschodnich terenów kraju).

W wieku XVIII tylko nieliczne resztki puszcz centralnej Europy oraz góry Kaukazu mogły szczycić się faktem, że w nich żyją żubry. Wiek XIX to czas, kiedy wolne populacje znaleźć można było już tylko w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Tam też w roku 1925 padł ostatni żyjący na wolności żubr. Od tego momentu można było je spotkać już tylko w hodowlach zamkniętych i ogrodach zoologicznych.

Dlaczego żubr w Polsce przeżył?

Przetrwanie żubra w Polsce zawdzięczamy temu, że występował on w Puszczy Białowieskiej, z której władcy Polski uczynili tzw. królewszczyznę, gdzie zarówno rośliny jak i zwierzęta podlegały szczególnej opiece i ochronie. Sprowadzono tutaj 250 osadników z Mazowsza, których obowiązkiem było dbanie o dobra królewskie.

Ale polowania trwały nadal. W 1795 populacja żubra w Puszczy Białowieskiej wynosiła już tylko 700 osobników. Gdy po rozbiorach Polski teren ten trafił pod zabór rosyjski car Aleksander I wydał dekret o ochronie żubra, oraz wdrożył kontynuację opieki zapoczątkowanej przez polskich królów, dzięki czemu do 1857 liczebność populacji osiągnęła rekordowy poziom 1898 zwierząt żyjących w okolicach Białowieży.

Stan ten jednak nie trwał długo. Wzrost ilości innych zwierząt kopytnych spowodował spadek dostępności pożywienia. Do tego doszło kłusownictwo, działania powstańcze i wojenne. I choć żubr wciąż występował w Puszczy Białowieskiej, w ciągu 5 lat zginęło ok. tysiąc osobników.

W 1917 było ich tam już tylko 121, a po zakończeniu pierwszej wojny światowej doliczono się 9 sztuk. 19 kwietnia 1919 wysłana na tamte tereny komisja mająca zorganizować ochronę i ratowanie gatunku znalazła świeżo zabite ciało ostatniego żubra nizinnego żyjącego na wolności.

Ponieważ jednak w kilku ogrodach zoologicznych, parkach i zwierzyńcach Europy wciąż jeszcze żyły osobniki czystej krwi, przyrodnicy wielu krajów postanowili połączyć swoje siły i zrealizować projekt odbudowy populacji tego gatunku.

Projekt odbudowania i ochrony gatunku

Ten bliski zagrożenia wyginięciem gatunek postanowiło ratować 15 krajów europejskich oraz Stany Zjednoczone zakładając w 1923 roku Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. Aby kontrolować czystość gatunku, utworzono Księgę Rodowodową Żubrów.

Na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu, Polska za pośrednictwem Jana Sztolcmana – delegata Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, przedstawiła własny projekt mający na celu ratowanie gatunku.

W tym momencie na świecie żyły 54 żubry (aż 39 reprezentowało podgatunek białowieski) o pewnym pochodzeniu, niestety w Polsce nie było ani jednego. A ponieważ były to gospodarczo bardzo ciężkie czasy dla Polski, rozpoczęła się akcja zbierania funduszy na zakup pierwszej pary zwierząt, które miały stać się zaczątkiem nowych stad. Były to 13 – sto latki – samica linii białowieskiej – Gatczyna i samiec białowiesko-kaukaski – Hagen. Niestety dwójka cieląt, jakie uzyskano z tej pary padła, a one nie dały więcej potomstwa.

Poruszyło to opinię publiczną na tyle, że w roku 1929 rząd polski przyznał dotację na dalsze działanie związane z ratowaniem żubrów. Z tych funduszy sprowadzono do Polski kolejne zwierzęta, które umieszczone zostały w zagrodzie hodowlanej w Puszczy Białowieskiej.

Liczebność i występowanie żubrów przed i po wybuchu II wojny światowej

Tuż przed wybuchem II wojny światowej, Polska posiadała 37 żubrów, w tym 24 okazy z linii białowieskiej. W populacji żubra w Polsce posiadaliśmy ich 16 w Pszczynie, 16 w Białowieży, 3 w Niepołomicach, 1 w Zoo w Warszawie i 1 w Smardzewicach. W 1939 w Puszczy Białowieskiej znalazły się wojska radzieckie, które przychyliły się do prośby władz Parku o oszczędzenie jego zasobów. Niestety wojska niemieckie, które znalazły się tam w 1941, już nie miały zamiaru dbać o utrzymanie liczby żubrów. Wskutek czego kilka cieląt padło, a kilka dorosłych osobników zostało odstrzelonych.

Drugą wojnę światową przeżyły w Europie 103 żubry, z czego 44 w Polsce.

Żubr w Polsce z powrotem na wolności

Od roku 1950 rozpoczęło się stopniowe wypuszczanie żubrów na wolność. W latach 1952 – 1966 do lasów trafiło 38 żubrów.

Na dzień 31 grudnia 2021 naliczono w Polsce 2429 żubrów. Obecnie planuje się zwiększanie areału występowania tych zwierząt poprzez obejmowanie ochroną kolejnych terenów, na których mogłyby bytować. Głównym kierunkiem działań w ich ochronie jest zmniejszenie presji turystycznej na miejsca, w których mogą one żyć oraz zwiększanie występowania wolnych stad o kolejne grupy.

Spektakularne sukcesy w rozwoju wolnych stad odnosi się obecnie w Polsce północno-zachodniej. Intensywny przyrost ilości zwierząt nie powoduje przy tym zwiększenia strat w rolnictwie. Działania w tym rejonie intensywnie wspiera WWF Polska.